13 снежня - 80 гадоў трагедыі Дварэцкага гета
Нізка схілім галовы перад памяццю бязвінна загінулых
Аграгарадок Дварэц у мінулым шматканфесійнае паселішча. У ім, па сцвярджэнні некаторых краязнаўцаў, былі не толькі царква і касцёл, але і сінагога і нават мячэць. А да Вялікай Айчыннай вайны ў Дварцы пражывала шмат яўрэяў. Перад вайной насельніцтва мястэчка складала 2700 чалавек.
Дварэц быў захоплены фашыстамі ў чэрвені 1941 года, і акупацыя працягнулася да 9 ліпеня 1944 года.
Пасля прыходу немцаў у Дварцы было створана гета. Тэрыторыя гета займала квартал паміж вуліцамі Маўчадская, Ганчарная і Смутковая. На спіне кожны жыхар гета павінен быў насіць нашытую шасціканцовую жоўтую зорку, каб здалёк было відаць, што ідзе яўрэй.
Спачатку ў гета быў рэжым "адкрытага тыпу", калі яўрэям дазвалялася выходзіць за тэрыторыю, але абавязкова прысутнічаць на вячэрняй паверцы. Усе працаздольныя зняволеныя павінны былі працаваць. Часцей за ўсё яўрэі працавалі на пагрузцы друзу і на работах па ўмацаванні і рамонце палатна чыгункі. Вагонеткі з друзам цягалі самі вязні
Гета было абгароджана калючым дротам і кругласутачна ахоўвалася па ўсім перыметры. Начальнікам канвою аховы быў Ісупаў – былы царскі афіцэр з садысцкімі схільнасцямі. У канвоі былі паліцаі з Латвіі і Літвы, якія таксама адрозніваліся выключнай жорсткасцю.
Мясцоваму насельніцтву пад пагрозай расстрэлу забаранілі перадаваць ежу ў гета. Ежу ў выглядзе поліўкі два разы на дзень атрымлівалі толькі тыя вязні, якія працавалі, а астатнія ўпотай абменьвалі на прадукты рэчы і каштоўнасці, якія ўдалося прыхаваць.
Увосень 1942 гады ў гета ўзмацнілі ахову з ліку канваіраў з Латвіі і Літвы. Вязням забаранілі выходзіць з абгароджанай зоны, на прымусовыя работы выводзілі пад узмоцненым канвоем і катэгарычна забаранілі кантакты з мясцовым насельніцтвам.
З восені 1942 года ў Дварэцкае гета пачалі прывозіць яўрэяў з Польшчы (Кракаў, Познань), Беластока, Літвы і Латвіі. Колькасць зняволеных вырасла да 3000, і бытавыя ўмовы рэзка пагоршыліся. Голад і хваробы забівалі вязняў.
Раніцай 13 снежня 1942 года гета было ўзята пад узмоцненую ахову, і ў 9 гадзін раніцы канвой пачаў дзясяткамі выводзіць яўрэяў за агароджу і саджаць у машыны. Адначасова з боку Моўчадзі з'явілася калона грузавікоў, у якіх везлі яўрэяў з Дзераўной, Камянца, Новай Мышы і Моўчадзі. Яшчэ адна калона машын ішла з боку Наваельні, у ёй везлі яўрэяў з Івянца, Налібок, Любчы, Карэліч і Дзятлава. Грузавікі спыніліся каля вёскі Коцькі, там жыхароў з вёсак Коцькі і Дварэц прымусілі капаць расстрэльныя ямы. Першая траншэя мела памеры 60х4 метры. Другая 40х4 метры, глыбіня траншэі складала 3 метры. За два кіламетры ад Дварца была выкапана яшчэ адна траншэя 20х4 метры. Для правядзення "акцыі" (такім эўфемізмам нацысты называлі арганізаваныя імі масавыя забойствы) прыбылі эсэсаўцы, якім дапамагалі паліцыі. У 10 гадзін пачаўся расстрэл. Яўрэяў ставілі на край траншэі, эсэсаўцы стралялі з блізкай адлегласці, і забітыя падалі ў яму. Параненых дабівалі ў галаву. Маці спрабавалі закрыць дзяцей сабой, але забойцы хапалі немаўлят і разбівалі галовы аб ствалы дрэў, кідалі жывымі ў траншэю. Грузавікі прывозілі чарговых асуджаных, і бойня працягвалася цэлы дзень. Да палудня першая траншэя была даверху запоўнена целамі забітых, неўзабаве – другая, а да вечара – далёкая, трэцяя. Сяляне пад рулямі аўтаматаў закопвалі траншэі. Некаторыя гублялі прытомнасць ад жаху. Паколькі траншэі былі цалкам запоўненыя, астатніх (быў іх 51 чалавек) увечары павялі ў Дварэц і расстралялі ў гета. Усяго 13 снежня 1942 года, паводле архіўных звестак з нямецкіх крыніц і звестак судовага працэсу 1960 года, побач з вёскай Коцькі было забіта 7870 яўрэяў (370 мясцовых яўрэяў і 7500 яўрэяў, прыгнаных у Дварэц з іншых населеных пунктаў).
Некаторым зняволеным гета ўдалося схавацца ў мясцовых жыхароў. З пагрозай для жыцця яўрэяў хавалі сем'і Угрыновічаў, Мінкевічаў, Кветка, Дарашкевічаў. У сям'і Кветка хавалася маці Рэйза з дачкой Рохай. Калі пачаліся масавыя расстрэлы яўрэяў, Роха змагла сысці ў партызаны, а Рэйза, каб адвесці ад сям'і Кветка небяспека, выйшла насустрач нямецкім машынам, якія везлі на расстрэл вязняў гета, і пайшла на смерць разам са сваім народам.
Мышкін, Вайцковіч і Ісакаў, якім удалося збегчы з гета, трапілі ў партызанскі атрад Ленінскі пад камандаваннем Валянціна Біцько і паказалі сябе выдатнымі байцамі.
На трох вялікіх брацкіх магілах у пасляваенны час былі ўсталяваны абеліскі ахвярам генацыду.
Астанкі 51 вязня Дварэцкага гета, якіх забілі на ўскраіне мястэчка, былі знойдзены ў чэрвені 2004 года дзякуючы пошукавай працы настаўніцы гісторыі гімназіі №1 г.Дзятлава Жанне Нагавонскай. Яны былі перапахаваны на яўрэйскіх могілках у Дзятлаве. Летам 2006 года на магіле была ўстаноўлена стэла.
Алена Абрамчык, старшы навуковы супрацоўнік Дзятлаўскага музея